تأمین مالی اسلامی با تأکید بر ظرفیت فینتک اسلامی
همانگونه که از آمار ثبت شده جهانی استنباط می‌شود، صنعت مالی اسلامی را می‌توان نمونه یک موفقیت جهانی به شمار آورد. طبق جدول شماره ۱ میزان دارایی منطبق بر شریعت در سال ۲۰۱۹ معادل ۴/۲ تریلیون دلار بوده که این رقم ۱۱ % بیشتر از سال ۲۰۱۸ و حدود یک سوم بیشتر از سال ۲۰۱۵ بوده است.
مطابق جدول شماره ۱، سه چهارم از دارایی‌های مالی اسلامی در اختیار بانک‌ها قرار دارد. همچنین صنعت بیمه اسلامی (تکافل) و نیز بازار سرمایه اسلامی (صکوک) که توسط شرکت‌ها و دولت‌ها حمایت می‌شوند به همراه ۱۵۰۰ صندوق سرمایه‌گذاری منطبق بر شریعت از ظرفیت رشد قابل توجهی در مقایسه با دارایی‌های بانک‌ها برخوردار می‌باشند. از سوی دیگر تقاضا براى خدمات بانک‌هاى اسلامى به خصوص در سال‌هاى اخیر روند رو به رشدی را طى کرده و توجه به سازوکار بانک‌های اسلامى در سال‌هاى اخیر، فرصت بسیار مناسبى را براى این بانک‌ها جهت گسترش هر چه بیشتر و به دست آوردن سهم جهانى بالاتر، فراهم آورده است.
در حقیقت مى‌توان با یک نگرش واقع‌بینانه، بانکدارى اسلامی را به عنوان مکملی براى صنعت بانکدارى جهان (بانکداری متعارف) مورد توجه قرار داد. یکى دیگر از مسائل مهم و قابل توجه براى این صنعت، مطابقت با اصول شریعت و همسویى با استانداردهای بانکداری بین المللی است از این رو ارائه خدمات و محصولات مختلف و متفاوت از آنچه در سیستم متعارف ارائه مى‌شود، مى‌تواند زمینه گسترش و توسعه هر چه بیشتر بانکداری اسلامی را فراهم سازد. در همین راستا توجه به نوآوری و ارائه ابزارها و خدمات جدید و نوین در بانک‌هاى اسلامى مى‌تواند مزیت‌هاى این نوع از بانکدارى را برجسته کرده و آن را در سطح بین المللى معرفى نماید و در نتیجه زمینه‌هاى گسترش هر بیشتر آن را فراهم آورد. در این میان یکی از کشورهای فعال در زمینه بانکداری اسلامی کشور انگلستان می‌باشد که از آن به عنوان یک نمونه موفق در اجرای بانکداری مبتنی بر شریعت نام می‌برند از این رو در ادامه این نوشتار و به صورت خلاصه، به مرور وضعیت صنعت خدمات مالی اسلامی در انگلستان پرداخته شده است.
مروری بر اقدامات کشور انگلستان در زمینه بانکداری اسلامی
کشور انگلستان با اقتصاد سرمایه‌داری، در بسیاری از اصول، تفاوت بسیاری با اصول اساسی قوانین اسلامی دارد اما از منابع مالی اسلامی به صورت خیلی جدی استقبال کرده است. انگلستان نه تنها به علت تفاوت مذهبی، بلکه به دلیل مسائل دیگر، همچون الزامات قانونی، تنظیمات اجتماعی و اصول سیاسی، در ایجاد نظام بانکی و مالی جامعه اسلامی با چالش بیشتری مواجه بوده است. با این حال، در اواخر سال ۲۰۲۰ میلادی، بانک مرکزی انگلستان خبر راه اندازی تسهیلات جدید و سپرده‌گذاری بدون بهره که مبتنی بر فرامین دینی و منطبق با شریعت اسلامی بود را اعلام نمود. طبق اخبار منتشر شده این تسهیلات برای نخستین بار در بانکی غربی اجرا و بواسطه این اقدام، سپرده‌های بانک‌های اسلامی توسط صندوق بازدهی دارایی‌های با کیفیت بالا که مطابق با شرع اسلام است مورد حمایت بانک مرکزی انگلستان قرار می‌گیرد.
این موضوع نقش انگلستان را به عنوان یک مرکز مالی بین المللی پیشرو، در امور مالی اسلامی و خارج از جهان اسلام پررنگتر از پیش می‌سازد. کمااینکه پیامدهای این تصمیم فراتر از موارد فوق است چرا که اصول بنیادین مالی اسلامی به طرز قابل توجهی برای پاسخگویی به برخی از مهمترین چالش‌هایی که افراد در بازسازی فضای اقتصادی پساکرونا با آن مواجه هستند؛ مناسب خواهد بود. این اصول شامل در نظر داشتن ملاحظات اخلاقی و زیست محیطی در تصمیمات مربوط به سرمایه گذاری و پذیرش راه‌حل‌های مالی نوآورانه فراتر از بانکداری سنتی می‌شود که جزئی از مبانی اصولی بانک مرکزی انگلستان در راستای اقدامات منتج به نفع عمومی برای مردم انگلیس اعم از مسلمانان و غیر مسلمانان می‌باشد. همانگونه که بیان گردید در دهه‌های اخیر اقدامات بانک مرکزی انگلستان بسیار چشمگیر بوده است.
با این حال ممکن است این سؤال ایجاد شود که ارتباط انگلستان با نظام مالی اسلامی که مرکز ثقل آن در خاورمیانه، شمال آفریقا و جنوب و شرق آسیا قرار دارد، چیست؟ واقعیت این است که انگلستان خارج از مناطق مذکور، یک مرکز مالی اسلامی برجسته به شمار می‌رود؛ چرا که جمعیت قابل توجه مسلمانان مقیم بریتانیا، روابط عمیق و گسترده با جهان اسلام و تخصص بالا در ایجاد و توزیع بازارهای مالی قدرتمند در چارچوب قوانین کشورهای مختلف، دلیل این ادعا است. مطابق جدول شماره ۲، سابقه تأمین مالی اسلامی در انگلستان به چندین دهه قبل، از مدیریت کوتاه مدت نقدینگی مبتنی بر کالا و تأمین مالی تجاری در دهه ۱۹۷۰ تا تأسیس نخستین بانک اسلامی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و تکافل در اوایل دهه ۱۹۸۰ باز می‌گردد. شایان ذکراست که مشکلات بانک‌های سنتی در پیشبرد اهداف امور مالی اسلامی باعث ایجاد انواع جدیدی از واسطه گری‌ها شده است.
جایگاه انگلستان در به‌کارگیری فناوری در ارائه خدمات مالی اسلامی (فینتک اسلامی)
بروز بحران مالی سال ۲۰۰۸ میلادی، موجب پیدایش موسسات مالی جدید به عنوان رقبای بزرگ بانک‌های سنتی گردید و اعتباردهی در بخش مسکن کاهش و وام دهی به کسب و کارهای کوچک نیز محدود شد. از این رو، مدل‌های جدید بانکداری که از فناوری، ارتباطات سیار و تعاملات مستقیم بدون واسطه با مشتریان نشأت می‌گرفتند، پا به عرصه ظهور نهادند. طبق گزارش بانک جهانی از موسسات مالی اسلامی، تقریباً ۱۴۵۰ موسسه مالی اسلامی در ۷۵ کشور دنیا در حال ارائه خدمات مالی مبتنی بر شرع هستند،
بنابراین انتظار بر آن است که دارایی‌های مالی اسلامی تا سال ۲۰۲۴، از ۲.۵ تریلیون دلار به تقریباً ۴ تریلیون دلار افزایش یابد. به همین علت، با توجه به رشد فزاینده‌ی دارایی‌های مالی اسلامی در جهان، فینتکهای اسلامی به عنوان پاسخی برای چالش‌های موجود بر سر راه بانکداری سنتی خواهند بود که موجب افزایش سطح دسترسی به خدمات، ارائه محصولات و خدمات ارزان‌تر و همچنین ایجاد مدل‌های کارآمدتر برای مصرف کنندگان در جهان می‌شوند. از سوی دیگر، ظهور فینتک در جهان اسلام قادر خواهد بود تا به تقاضای بازار نسل جدید Z ، در دنیایی با افزایش سطح دسترسی مردم جهان به تلفن همراه و اینترنت پاسخ دهد.
طبق بررسی‌های صورت گرفته در گزارش جهانی فین تک برای سال ۲۰۲۱، اندازه بازار فین تک اسلامی به میزان ۴۹ میلیارد دلار خواهد بود که در این گزارش، پیش بینی شده است که این بازار به صورت سالانه شاهد رشد ۲۱ درصدی بوده و تا سال ۲۰۲۵ به ۱۲۸ میلیارد دلار خواهد رسید. طبق این گزارش، کشورهای امارات متحده عربی، مالزی ، ترکیه و کویت دارای سلطه قوی در این حوزه در کشورهای منطقه MENAT هستند و ۷۵ درصد از اندازه بازار سازمان همکاری اسلامی را به خود اختصاص داده اند که نشان دهنده تمرکز بالای فعالیت بازار در حوزه های قضایی پیشرو است. حاصل این گزارش، اعمال ۳۲ شاخص برای هر کشور در ۵ دسته، از جمله: توانایی، مقررات، زیر ساخت، بازار فینتک اسلامی و اکوسیستم، و سرمایه بوده است.
که این طبقه‌بندی‌ها به منظور بدست آوردن نمره کلی وزن‌گیری می‌شوند و وزن بیشتر به دسته‌هایی داده می‌شود که به طور خاص باعث ایجاد مطلوبیت برای فینتک اسلامی می‌شود. بر اساس این شاخص، مالزی بزرگترین حوزه قضایی برای فینتک اسلامی است. از میان رتبه‌بندی‌های صورت گرفته در خصوص نوآورترین فینتک اسلامی در گزارش مذکور، انگلستان در رتبه پنجم قرار گرفته است.
با یک نگاه اجمالی و با استناد به اطلاعات مندرج در یک گزارش آینده پژوهی از فینتک اینسایدر ۴، انگلستان در حال حاضر میزبان ۲۷ فناوری پیشرفته اسلامی و به عنوان یک کشور پیشرو در فینتکهای اسلامی نسبت به همتایان خود یعنی مالزی، اندونزی و امارات متحده عربی بوده است. شبکه مالی مستقل فینتک ۵ در جولای ۲۰۲۰ اظهار داشته است که بالغ بر ۱۴۲ فینتک اسلامی در سراسر جهان ثبت شده است که از این بین، مالزی دارای ۱۹ استارت‌آپ فینتک، امارات با ۱۵، اندونزی با ۱۳ و عربستان سعودی و ایالات متحده با ۹ شرکت نوپا هستند.
لازم به ذکر است که استارتاپMy Ahmed (یک پلتفرم پول الکترونیکی مطابق شرع) در ماه جولای توسط مرجع راهبرد امور مالی انگلستان ۶ پذیرفته شد. سپس در همان ماه، پلتفرم وام‌دهی اسلامی همتا به همتا خدمات خود را در انگلستان راه اندازی کرد که این پلتفرم، وام های بدون ضمانت را تا ۱۰۰۰۰۰ پوند برای شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) ارائه می‌دهد. پلتفرم معاملات طلا با شکایت شرعی Minted، که قصد دارد یک بانک دیجیتالی را در سال ۲۰۲۱ راه اندازی کند. همانطور که Kestrl، یک جایگزین بانکی اخلاقی منطبق با شرع، چنین کرد. استارتاپ kestrl، برای کسانی طراحی شده است که می‌خواهند در راستای ارزش‌های شخصی خود هزینه و سرمایه‌گذاری کنند. از ماه ژانویه، برنامه بانکداری اسلامی نیا ۷ و بانک دیجیتالی شکایت شرع Rizq نیز در بریتانیا راه اندازی شده است.
اسماعیل للـه‌گانی؛ مدیر عامل بانک رفاه کارگران
فرصت‌های بازار مالی اسلامی
با توجه به اینکه قریب به ۱.۹ میلیارد از جمعیت جهان، مسلمان هستند که حدود ۲۰ درصد از جمعیت کل را تشکیل می دهند، بنابراین وجود روش‌های تأمین مالی اسلامی و به دنبال آن، وجود فینتکهای اسلامی بیش از پیش حائز اهمیت بوده است. این در حالیست که از اواسط قرن بیستم، بانکداری مدرن منطبق با شرع شکل گرفت و این امر موجب گردید تا مسلمانان را از پرداخت و دریافت بهره منع کند و از سوی دیگر سرمایه‌گذاری در اموری که شرع آن را حرام اعلام می‌کرد، ممنوع شود. بنابراین با توجه به کثرت جمعیت مسلمانان در جنوب شرقی آسیا و اطلاق این نواحی به عنوان نوآورانه‌ترین مناطق در امور مالی، دلیلی بر آن شد تا شرکت‌های نوپایی همچون Kestrl که انگلستان را تصاحب کرده‌اند و سهم زیادی از منابع مالی را به سمت خود جذب نمودند، تمایل خود را برای توسعه استارتاپ خود در جنوب شرق آسیا را نیز ابراز کنند.
توجه به بازارهای مالی و تجهیز و تخصیص منابع مطابق شرع از کشورهای دیگر و اختصاص سهم بالای منابع اسلامی برای کشور ایران، یک اولویت است. در همین راستا و با توجه به آمار مربوط به دارایی‌های منطبق با شریعت در سراسر جهان که در اوایل سال ۲۰۲۱ میلادی، رقمی بیش از ۲.۴ تریلیون دلار را نشان داده است که این رقم در سال ۲۰۰۳ میلادی تنها ۲۰۰ میلیارد دلار بوده است. از سوی دیگر، طبق پیش‌بینی شرکت تامسون رویترز ۸، این دارایی‌ها تا سال ۲۰۲۲ به ۳.۸ تریلیون دلار خواهد رسید. بنابراین، با وجود رشد فزونی این حوزه و افزایش ظرفیت‌های نوآوری در فینتک اسلامی و به منظور افزایش سهم بازاری حجم تراکنش‌های مالی برای کشور ایران، بایستی به ایجاد بسترهای لازم از جمله؛ اصلاح زیرساخت‌‌ها و رفع چالش‌های موجود در جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی همچون کاهش و یا رفع تحریم‌ها، ایجاد قوانین و اجرای صحیح آن در خصوص شرکت‌های دانش‌بنیان و صنعت سرمایه‌گذاری جسورانه، افزایش حمایت‌های مالی دولت و موسسات تأمین مالی از جمله بانک‌ها از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه فینتک‌ها توجه ویژه‌ای شود.
منابع
- www.fintechinsiders.org
- www.fintechfutures.com
- www.worldbank.org
- www.ifnfintech.com
- Hauser, A. (2020), «Why Islamic finance has an important role to play in supporting the recovery from Covid – and how the Bank of England’s new Alternative Liquidity Facility can help».
- Saad, A. Idris,U. (2021), «PERCEPTION AND ATTITUDES OF MUSLIMS AND NON-MUSLIMS TOWARD ISLAMIC BANKING IN THE WESTERN COUNTRIES: CASE STUDY OF UNITED KINGDOM», Palarch’s Journal Of Archaeology Of Egypt/Egyptology 18(13), 970-980, ISSN 1567-214X.
پانویس‌ها
- تکافل، نوعی بیمه برای جبران خسارت‌های ناشی از حوادث و مکمل نظام بانکی بدون بهره و منطبق با شریعت است.
- شرکت پس‌انداز مالی و بیمه مستقر در بریتانیا که هدف اصلی آن خدمت رسانی و تأمین آتیه کودکان عنوان شده است.
- The Financial Services Agency.؛ نهادی که وظیفه تعیین چارچوب و مقررات برای تمامی شرکت‌های مالی تأسیس شده را برعهده دارد.
- fintechinsiders.org
- IFN FINTECH
- FCA:Financial Conduct Authority
- Niyah
- Thomson Reuters